რატომ არის ყოველწლიურად გამოცდების შედეგები სამარცხვინო, სასკოლო განათლების დონე კი _ კატასტროფული?

გამოცდების შედეგები სამარცხვინოა, სასკოლო განათლების დონე _ კატასტროფული _  ყოველწლიურად ეს გვესმის; გვეუბნებიან, რომ ეროვნული გამოცდების შედეგები უპრეცედენტოა, რომ სწორედ წელს ეროვნულ გამოცდებში ჩაჭრილი აბიტურიენტების რაოდენობამ ყველა რეკორდი მოხსნა, რომ მინიმალური კომპეტენციის ზღვარი აბიტურიენტთა კატასტროფულმა რაოდენობამ ვერ გადალახა, რომ ფიზიკის, ქიმიის გამოცდებში სამარცხვინო შედეგებია…

ექსპერტები და განათლების სფეროს წარმომადგენლები აბიტურიენტების ჩაჭრის მაღალ მაჩვენებელს, ძირითადად, სკოლის დაბალი დონით ხსნიან.

მაგრამ ამ დონის ამაღლებაზე ვინ უნდა იზრუნოს?

სკოლის ფუნქცია მარტო სწავლება არ არის, ის უნდა იყოს განმავითარებელი, აღმზრდელი. თუ ბავშვს მასწავლებელი არ უყვარს, მას არც სწავლა უყვარს.

სკოლა არის კიბე სულის ამაღლებისთვის. დღეს კი სკოლაში ბევრი მასწავლებელი სათანადო ცოდნას არ ფლობს. ამ მასწავლებლებს ვაბარებთ ინდიგო ბავშვს, რომელიც მრავალმხრივ ნიჭიერია, ასეთი მასწავლებელი კი მას ვერაფერს შესძენს.

რა უნდა ვქნათ ასეთ შემთხვევაში?

ქართველ პადაგოგსა და ფსიქოლოგს, თავის დროზე პედაგოგ–ნოვატორად აღიარებულ შალვა ამონაშვილს ამ პრობლემის გადასაჭრელად საინტერესო მოსაზრება აქვს: “მასწავლებელი უნდა შევცვალოთ, მაგრამ როგორ? _ თანდათანობით მაინც. სკოლაში ყოველთვის არის ერთ მასწავლებელი, ღვთისგან მოვლენილი. ასეთი მასწავლებლები შეიძლება გავამრავლოთ კარგი მიდგომით…

ბავშვს აქვს ორი სამკუთხედი: ერთი ამბობს, რომ ბავშვი არის მოვლენა: ბავშვს მოაქვს თავისი გზა, თავისი მისია და უსაზღვრო ენერგიის მატარებელია. უნდა გაიგოს მასწავლებელმა, რომ უნიჭო ბავშვი არ არსებობს. გონება არ არის ზარმაცი, არსებობს მხოლოდ ჩვენი შეზღუდული პედაგოგიკა.

მეორე სამკუთხედი ამბობს, რომ ბავშვს აქვს ფსიქოლოგია: უნდა დიდობა, უნდა განვითარება, თავისუფლება. ავაგოთ ამ სამზე პედაგოგიკა.

ილიამ თქვა: “ისე აღზარდე შენ შვილის სულიო…” დღეს ბავშვს სულს უზრდის მასწავლებელი? ბავშვს გზას უკვალიანებს?

გურამიშვილისა არ იყოს, “ყმაწვილი უნდა სწავლობდეს საცნობლად თავისადაო: ვინ არის, სიდამ მოსულა, სად არის, წავა სადაო?”

ეს თუ ვერ შეძელი, რა მასწავლებელი ხარ მაშინ”.

დღეს კი ექსპერტები გამუდმებით იმეორებენ, რომ მასწავლებლები ელემენტარულ მოთხოვნებსაც ვეღარ აკმაყოფილებენ, განსაკუთრებით ტექნიკური საგნების სპეციალისტები. და თუ ტექნიკური საგნების სპეციალისტები არ არიან ქვეყანაში, თუ ქიმია, ფიზიკა და ბიოლოგია არ იციან აბიტურიენტებმა, მომავალში არც ექიმი გვეყოლება ნორმალური და არც ინჟინერი.

საგანგაშო პერსპექტივაა, ვერაფერს იტყვი.

და ეს ყველაფერი განათლების არასწორი რეფორმით არის გამოწვეული. არასწორი სასწავლო პროგრამა და სუსტი პედაგოგები _ აი დღევანდელი განათლების სისტემა.

საქართველო არ არის “გუშინდელი გამოჩეკილი” ქვეყანა, უცხოელთა მიერ აღმოჩენილი და აშენებული. აქ ოდითგან ქართული გენი და ქართული ნიჭი ქმნიდა ეროვნულ კულტურას; იღვწოდა და აშენებდა ძლიერ სახელმწიფოს. ჩვენ ვართ ერი, რომელსაც აქვს მრავალი საუკუნის წინათ შექმნილი საკუთარი დამწერლობა, საკუთარი ენა, საკუთარი მიწა–წყალი და ჭეშმარიტი სარწმუნოება. დღეს მძიმე სოციალურ–ეკონომიკურ ფონზე, როცა ყველა მხრიდან უტევენ ტრადიციებს, კულტურას, ენასა და სარწმუნოებას, ადამიანები, სამწუხაროდ, ყოველდღიურ გაჭირვებაზე, მძიმე ყოფაზე უფრო ამახვილებენ ყურადღებას.

მაგრამ ისევ ილიას მივუგდოთ ყური:

“ტყუილი ჩივილია, ტყუილი ტირილია უფულობისა, უქონლობისა. უნდა ვტიროდეთ და ვჩიოდეთ უცოდინარობას, უვიცობას, იმიტომ, რომ სათავე და მიზეზთა–მიზეზი ყოველ უბედურობისა ეგ უვიცობა, ეგ ცოდნის უქონლობაა. მაშასადამე, ცოდნა, სწავლა–განათლება, მარტო სამკაული–კი არ არის კაცისა, პირველ წყების საჭიროებაა, როგორც პური, როგორც წყალი, როგორც საჭმელი და სასმელი, ერთის სიტყვით, როგორც ყოველივე ის, ურომლისოდაც კაცს გაძლება და ხეირი ამ ქვეყანაზედ არ შეუძლიან”. “ცხოვრების მოედანზე საჭიდაოდ და გასამარჯვებლად კი იგი უნდა ეტანებოდეს სკოლებს, სასწავლებლებს, ამ სწავლა–ცოდნის მომფენელთ და მომავლინებელთ. მაგრამ, აბა ერთი უყურეთ, ან ამ მხრივ რა ყოფაში ვართ. აქაც, ჩვენდა საუბედუროდ, სხვებზედ უკანა ვართ დარჩენილნი”.

მაგრამ ახლა რა ყოფაშიც ვართ, ამის წარმოდგენაც კი გაუჭირდებოდა თავის დროზე ერის მამას. ქართველთა გასანადგურებლად და დასაკნინებლად ყველაზე ეფექტური და ნაცადი ხერხი მის მომავალ თაობაზე, კერძოდ, მის აღზრდასა და განათლებაზე ზემოქმედებაა. წლებია, საქართველოში ეს ზემოქმედება მიმდინარეობს განათლების რეფორმის სახელწოდებით. შედეგად სკოლას ჩამოერთვა აღმზრდელობითი ფუნქცია, აიკრძალა სკოლებში რელიგიის სწავლება და სამლოცველო კუთხეები, მოსწავლე სკოლას ისე ამთავრებს, ერთი ლექსიც კი არ იცის ზეპირად, ნესტანი და დარეჯანი შეყვარებულები ჰგონია, ხოლო გრიგოლ ხანძთელი “სადღაციდან ეცნობა”, მაგრამ ვერ იხსენებს…

მსგავს რამეებს რომ ვისმენთ, გვეღიმება, მაგრამ ეს მართლა არ არის სასაცილო…

 საგანგაშოა!

ამჯერად ისტორიას მივუბრუნდებით და მკითხველს მოვუთხრობთ, თუ როგორ იდგა სწავლა–განათლების საკითხი XI-XII საუკუნეებისა და XIII საუკუნის დასაწყისის საქართველოში. წერილის ავტორია ფილოლოგი, აწ განსვენებული თემურ ქორიძე, მასალა 2010 წელს დაიბეჭდა ჟურნალ “ისტორიულ მემკვიდრეობაში” (#5).

XI-XII საუკუნეებისა და XIII საუკუნის დასაწყისის საქართველოში კულტურის საერთო დონის განვითარებას სწავლა-განათლების საქმის აღმავლობაც კვალდაკვალ მიჰყვებოდა. კერძოდ, შესამჩნევად დაწინაურებულა ამ პერიოდში სასკოლო განათლება. სკოლები არსებობდა ეკლესია–მონასტრებთან, საეპისკოპოსო კათედრებთან და, აგრეთვე, ცალკეც, როგორც დამოუკიდებელი დაწესებულება.

გიორგი მთაწმინდელის ბიოგრაფის ცნობით, გიორგის მშობლებმა, როცა მათი ქალიშვილი თეკლე (გიორგი მთაწმინდელის და) შვიდი წლის შეიქნა, ტაძრისის დედათა მონასტერში (სამცხეს) მიიყვანეს და მის წინამძღვარს ჩააბარეს, რომელმაც “შეითვისა იგი” და “კეთილად აღზარდა”. როცა გიორგი შვიდი წლისა გახდა, მშობლებმა ისიც ტაძრისში მიიყვანეს. აქ გიორგი იზრდებოდა “მონასტერსა მას შინა, და ისწავლიდა წერილთა საღმრთოთა დედაკაცისა მისგან, აწ უკვე გაზრდილი და განსწავლული “დისა მისისაგან”. დაწყებითი განათლების მისაღებად გიორგიმ ტაძრისში სამი წელი დაჰყო. ათი წლის რომ შეიქნა, ბიძებმა ახლა უკვე ხახულს წაიყვანეს, ლავრისა “მოძღუარს” და “ეგრეთვე დიდსა ბასილის, ბაგრატის ძესა” წარუდგინეს, რის შემდეგაც ჩააბარეს “მოძღურებათა შინა” განთქმულ ილარიონ თუალელს, რომელიც იმ დროს ხახულში დამკვიდრებულიყო და მან გიორგის “წურთა იწყო”.

ზემოთ მოტანილი ცნობები აშკარად ცხადყოფს, რომ ხახული არა მარტო საკულტო-სამონასტრო, არამედ სასწავლო-სასკოლო ცენტრსაც წარმოადგენდა, სადაც საკმაოდ კარგად მომზადებული “მოძღუარნი” (მასწავლებლები) ეწეოდნენ პედაგოგიურ მოღვაწეობას. საფიქრებელია, რომ ასეთივე სასწავლო დანიშნულების მისია უნდა ჰქონოდა დაკისრებული იმხანად ბევრ სხვა საკულტო-სამონასტრო ცენტრსაც საქართველოში.

აღსანიშნავია, რომ ადრეული ხანის დიდ მონასტრებთან (ოშკის, ოპიზის, შატბერდის, ბერთას, ხანძთას, ოთხთა ეკლესია) ხშირად გვხვდება ფართო მოცულობის მქონე შენობები. აკად. ექვთიმე თაყაიშვილის დაკვირვებით, ეს შენობები მონასტრებთან არსებული სემინარიებისათვის იყო განკუთვნილი, რომლებიც მომავალ ეკლესიის მსახურთ ამზადებდნენ.

თუ რა საგნები ისწავლებოდა ზემოაღნიშნულ სკოლებში, ამის შესახებ ცნობები შემონახული აქვს გიორგი მცირეს “გიორგი მთაწმიდელის ცხოვრებაში”. ხახულში გიორგისთვის უსწავლებიათ თეოლოგია, გალობა, ჰიმნოგრაფია, ლიტურგიკა.

ხახულში გიორგი ათი წლისა მიიყვანეს. აქედან გამომდინარე, ზემოდასახელებული საგნები (რომლებთან ერთად, რა თქმა უნდა, ქართული მწიგნობრობაც უნდა ვიგულისხმოთ) მას 10-დან და 12-13 წლამდე შეასწავლეს. თუ ამ ფაქტს განვაზოგადებთ, მაშინ შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ თეოლოგიის, ჰიმნოგრაფიის, ლიტურგიკისა და ქართული მწიგნობრობის შესწავლა ეკლესია-მონასტრებთან არსებულ სკოლებში საშუალო ასაკის მოსწავლეთა მიერ ხდებოდა.

ეკლესია-მონასტრებთან არსებული სკოლები ერთ-ერთი ოფიციალური სკოლები იყო XI-XII საუკუნეების საქართველოში. ამ დროისათვის გავრცელებული ყოფილა, აგრეთვე, კერძო საშინაო სწავლება. საშინაო სწავლების ტრადიცია ძველთაგანვე არსებობდა საქართველოში და იგი უმთავრესად სამეფო კარისა და დიდგვარიანი ოჯახის შვილების აღზრდას უკავშირდება.

XII საუკუნეში თამარ მეფის აღზრდას მეთვალყურეობდა მისი მამიდა რუსუდანი. რუსუდანისავე სახლში იზრდებოდა დავით სოსლანი, შემდგომში თამარის ქმარი, რომელიც რუსუდანს “მოეყვანა საზდელად სახლსა შინა მისსა”.

XI-XII საუკუნეებისა და XIII საუკუნის დასაწყისის საქართველოში სასკოლო განათლების დაწინაურებას ხელი შეუწყო იმ გარემოებამაც, რომ ამ პერიოდში ქართველებმა კარგად გაიცნეს ბიზანტიური სკოლა. მრავალი ქართველი, განსაკუთრებით დიდგვარიან ფეოდალთა ოჯახების წარმომადგენელნი, დროებით ან სამუდამოდ სახლდება ბიზანტიაში და იქაურ სკოლებში იძენს ბერძნულ სწავლა–განათლებას. მაგალითად, XI საუკუნის დამდეგს, ბაგრატ IV-ის გამეფების პირველსავე წელს, “წარვიდეს აზნაურნი ტაოელნი საბერძნეთს: ვაჩე კარიჭის ძე და ბანელი ეპისკოპოსი იოვანე, და მათ თანა სიმრავლე აზნაურთა ტაოელთა”. ტაოელი აზნაურის _ ვაჩე კარიჭის ძის ოჯახმა მოგვცა ისეთი შესანიშნავი მოღვაწე, როგორიცაა ეფრემ მცირე. ცნობილია, აგრეთვე, რომ გიორგი მთაწმინდელმა საქართველოდან წაიყვანა ბიზანტიაში 80 ყმაწვილი. მართალია, როგორც კ. კეკელიძე აღნიშნავს, გიორგი მთაწმინდელს “განზრახვა ჰქონდა, ისინი ივერიის მონასტრის სამსახურისათვის აღეზარდა, მაგრამ უნდა ვიფიქროთ, მათგან არა ერთმა და ორმა მიიღო შესაფერისი განათლება მაშინდელი ბიზანტიის სკოლებშიც”. სომეხი ისტორიკოსის _ ვარდან დიდის ცნობით, დავით აღმაშენებელმა საბერძნეთში გაგზავნა 40 ახალგაზრდა იქაურ სკოლებში სწავლის მისაღებად და მთარგმნელობით ხელოვნებაში გასაწვრთნელად.

ისეთ სკოლებს, როგორსაც ადგილი ჰქონდა ბიზანტიაში, საფიქრებელია, რომ თვით ქართველებიც მოაწყობდნენ საქართველოში და, რა თქმა უნდა, ეცდებოდნენ, რომ ქართული სკოლებიც თავისი სასწავლო-პედაგოგიური და სამეცნიერო მიღწევებით იმ დონეზე ყოფილიყო, რა დონეზეც იყო სკოლა მაშინდელ მოწინავე ქვეყანაში _ ბიზანტიაში.

დღეისათვის ქართულ მეცნიერებაში საცილობელი აღარაა, რომ XII საუკუნის საქართველოში არსებობდა უმაღლესი სკოლები, აკადემიები. ერთ–ერთ ასეთ უმაღლეს სკოლას წარმოადგენდა გელათის აკადემია.

გელათი დავით აღმაშენებლისავე ხანაში თვალსაჩინო სასწავლო-სამეცნიერო ცენტრად იყო მიჩნეული. მონასტრის დამაარსებელმა დროულად დაიჭირა სათანადო თადარიგი და განსწავლული პირები მიიწვია იქ, საქართველოსა თუ უცხოეთში მოღვაწე გამოჩენილ ქართველ მწიგნობრებს თავი მოუყარა და შემოქმედებითი მუშაობისათვის უაღრესად ხელსაყრელი პირობები შეუქმნა. მათ. დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსის ცნობით, დავითმა “მუნვე შემოკრიბნა კაცნი პატიოსანნი ცხოვრებითა და შემკულნი ყოვლითა სათნოებითა, არა თვსთა ოდენ სამეფოთა შინა პოვნილნი, არამედ ქუეყანისა კიდეთათ, სადათცა ესმა ვიეთმე სიწმიდე, სიკეთე, სისრულე, სულიერთა და ხორციელთა სათნოებითა აღსავსეობა, იძინა და კეთილად გამოიძინა, მოიყვანნა და დაამკვიდრნა მას შინა”. “მამული ლიპარიტეტი” შესწირა და მონასტერში დამკვიდრებულთ “უზრუნველი ტრაპეზი განუჩინა”.

მემატიანის თხრობიდან ნათლად ჩანს, რომ დავითს გელათის მონასტრის დაარსებისას ფართო მიზანი ჰქონდა დასახული. ის საფუძველს უყრიდა და ქმნიდა არა მხოლოდ საკულტო დაწესებულებას, არამედ კულტურულ–საგანმანათლებლო და სასწავლო–სამეცნიერო შემოქმედების დიდ ცენტრს.

ცნობილია, რომ დავით აღმაშენებლის ხანამდეც მონასტრები ფეოდალური საქართველოს კულტურულ განვითარებაში განსაკუთრებული მნიშვნელობის როლს ასრულებდნენ. მონასტრები საშუალო საუკუნეების საზოგადოების სწავლების ცენტრებს წარმოადგენდნენ, არაერთი მონასტერი იყო ამ დროს საქართველოში და მის გარეთ (პალესტინაში, სირიაში, ბიზანტიაში, ბულგარეთსა და სხვაგან), სადაც დიდი წარმატებით იყო გაშლილი შემოქმედებითი მუშაობა შუასაუკუნეობრივ საქრისტიანო მეცნიერებაში. ენა, ლიტერატურა, ისტორია, პოეზია, ფილოსოფია, ფილოლოგია და ცოდნის სხვა დარგები ქართველ საეკლესიო მოღვაწეთა ცხოველი ინტერესის საგანს წარმოადგენდა. ქართველი ფეოდალური საზოგადოება დიდ ყურადღებას იჩენდა ქართული ქრისტიანული მეცნიერების წარმატებისადმი და ესა თუ ის სასულიერო მოღვაწე-მეცნიერი ყოველთვის დიდი სახელითა და პატივისცემით სარგებლობდა. ეს ასეც უნდა ყოფილიყო, რადგან საერო ხელისუფალნი, ბუნებრივია, ცდილობდნენ ქრისტიანული სწავლების ეს ავტორიტეტული წარმომადგენლები თავიანთ თანაშემწეებად ჰყოლოდათ ქვეყნის მართვა-გამგეობაში. სავსებით გასაგებია, რომ დავით აღმაშენებელმაც განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია ცხოვრების ამ მხარეს. მაგრამ ის, რაც დავითმა გელათის აშენებით დააპირა, არსებითად განსხვავდებოდა აქამდე არსებული პრაქტიკისაგან. დავითი შეეცადა, ყოველივე ამის “ორგანიზებას ქვეყნის ცენტრალისტურად გაერთიანების სამსახურად. გვაქვს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ ახალგაზრდა მეფეს, ის ამ დროს 30 წელს ძლივს იყო მიღწეული, ეს დიდი საქმე განუზრახეს მისმა უერთგულესმა მრჩეველ-თანაშემწეებმა საერო თუ საეკლესიო პოლიტიკის საქმეებში, _ გიორგი მწიგნობართუხუცესმა და სხვა მონაზვნებმა. და მოწიფულ საქმეს თავი მოება. გონებრივ მუშაკთა საუკეთესო ძალები შემოკრიბეს ყველა იმ ადგილებიდან, სადაც კი ქართველები მოღვაწეობდნენ. დაარსდა აკადემია _ გონებრივი ცენტრი ქართული ქრისტიანული მეცნიერებისა. გასაგებია, თუ რაოდენ არსებითი და მნიშვნელოვანი უნდა ყოფილიყო ეს ავტორიტეტი იმ დიდი საქმის შესრულებისათვის (ქვეყნის ცენტრალისტურად გაერთიანება და თურქთა განდევნა), რომელიც დავითმა წამოიწყო”. მრავალგან დაქსაქსული კულტურული კერების ნაცვლად ერთი კერა შეიქმნა, საუკეთესო ძალები შემოკრებილ იქნა და პირდაპირ ჩადგა გაერთიანებული ქვეყნის კულტურის სამსახურში.

დავითის ისტორიკოსი გელათის აკადემიის შესახებ წერს, რომ იგი არის “ყოვლისა აღმოსავალისა მეორედ იერუსალიმად, სასწავლოდ ყოვლისა კეთილისად, მოძღურად სწავლულებისად, სხუად ათინად, ფრიად უაღრეს მისსა საღმრთოთა შინა წესთა, დიაკონად ყოვლისა საეკლესიოსა შუენიერებისად”. ეს ცნობა გვაძლევს იმის სრულ საფუძველს, რომ გელათი მივიჩნიოთ როგორც საერო–ფილოსოფიური მეცნიერების (ათენი), ისე სასულიერო–საეკლესიო განათლების (იერუსალიმი) თვალსაჩინო ცენტრად. ისტორიკოსი გელათს ათენზე მაღლაც კი აყენებს. “ის გელათს ყოვლისა აღმოსავლეთისა მეორედ იერუსალიმად სახავს. იერუსალიმი არა მარტო ყოვლისა აღმოსავლისა, არამედ ყოვლისა დასავლეთისა თუ ქვეყნის ყველა მხარეთა სიბრძნის წყარო იყო.

ასე რომ ჩვენი ისტორიკოსი ამბობს, რომ გელათი ყოველ აღმოსავლეთში (მთელ აღმოსავლეთში) იერუსალიმობას გასწევს, ათინობას გასწევს. ასე რომ, გელათის დანიშნულება და როლი საქართველოთი როდი ამოიწურება, ის მთელ აღმოსავლეთს მიჰფენს ქრისტიანულ სწავლას, ქრისტიანულ მეცნიერებას. ასეთი ფართო მიზნების სამსახურში ეხატებოდათ, ჩანს, დავითსა და მის თანაშემწეებს გელათი მისი აკადემიით. მეცნიერების სწავლების ცენტრი სჭირდებოდა ახალ ქრისტიანულ ქართულ პოლიტიკურ ერთეულს, რომელიც ახლო აღმოსავლეთში ბიზანტიის მონაცვლეობას ლამობდა”.

ისტორიულ წყაროებში (მაგალითად, შემოქმედის გულანის მინაწერში) დაცული ცნობების მიხედვით, დავითი 1106 წელს შეუდგა გელათის ანსამბლის მშენებლობას. დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსს გელათის მონასტრის მშენებლობის დაწყების შესახებ ამბავი 1103-1110 წლებს შუა აქვს მოთხრობილი. გელათის მონასტრის მშენებლობა კარგა ხანს გაგრძელებულა. დავითს მისი დამთავრება ვეღარ მოუსწრია. თავის ანდერძში ის გულისტკივილით აღნიშნავს, რომ დაუმთავრებელი დარჩა წამოწყებული მშენებლობა. მონასტრის მშენებლობის დასრულება დავითმა თავის ვაჟს _ დემეტრე I-ს (1125-1156) დაავალა. საფიქრებელია, 1125 წლისათვის, როდესაც დავით აღმაშენებელი გარდაიცვალა, მონასტრის მშენებლობის დასრულებას ბევრი აღარაფერი აკლდა. ყოველ შემთხვევაში, დავითის მემატიანე, რომელიც თავის თხზულებას 1123-1126 წლებში წერდა, გელათის ტაძარს დამთავრებულად ასახელებს და მას ხოტბასაც კი ასხამს. ყოველივე ეს შესაძლებელს ხდის, რომ მშენებლობის დასასრული დაახლოებით 1126 წლით დათარიღდეს. აქედან გამომდინარე, საგულისხმოა, რომ მწიგნობრულ-ლიტერატურული საქმიანობა გელათში ადრევე, დავითის სიცოცხლეშივე, გაჩაღდა. სწავლულმა და განათლებულმა მეფემ აღარ დაუცადა მონასტრის მშენებლობის დასრულებას და ქართველ მწიგნობრებს ადრევე მოუყარა თავი.

გელათის აკადემია თავის კედლებში აერთიანებდა ქართული კულტურის ყველაზე უფრო გამოჩენილ და პროგრესულ წარმომადგენლებს. XII საუკუნეში იგი გადაიქცა ქართული რენესანსის ერთ-ერთ მძლავრ კერად.

გელათის აკადემიაში დავით აღმაშენებელმა მოიწვია ქართული კულტურის წარმომადგენლები, რომელნიც იმ დროს ათონის, პეტრიწონის, აგრეთვე, კონსტანტინოპოლისა და ბიზანტიის სხვა აკადემიებში მოღვაწეობდნენ. მოწვეულთა შორის იყვნენ: იოანე პეტრიწი, თეოფილე ხუცეს–მონაზონი, იოანე ტარიჭის ძე და სხვები, რომელთაც გელათში მეტად ნაყოფიერი სამეცნიერო–ფილოსოფიური მოღვაწეობა გაშალეს.

ქართულ წყაროებში შემონახული ცნობების მიხედვით, ირკვევა, რომ გელათის აკადემიას საგანგებო თანამდებობის პირი ხელმძღვანელობდა, რომელიც “მოძღუართ-მოძღუარის” ტიტულს ატარებდა. “იგი მეცნიერი ბერია. უფლებით და ავტორიტეტით მოძღვართ-მოძღვარი მაღლა დგას კორპორაციის ყველა ადმინისტრაციულ და საეკლესიო ხელისუფლებაზე, მათ შორის მონასტრის წინამძღვარზეთ”. მოძღვართმოძღვარს მთელს საქართველოში უდიდესი პატივისცემა ჰქონდა მოპოვებული, უაღრესად განათლებული პირი იყო. იგი აშკარად გელათში ზის და არის იქ არსებული აკადემიის უფროსი, ანუ, თანამედროვე ტერმინოლოგიით რომ ვთქვათ, “რექტორი”. გელათის მოძღვართმოძღვარი, როგორც აკადემიის რექტორი, დიდმოხელე სასულიერო პირთა (ჭყონდიდელი, “კათალიკოზნი ქართლისა და აფხაზეთისა” და სხვ.) შორის ყველგან პირველი იხსენიება. “ხელმწიფის კარის გარიგების” მიხედვით, მას მათზე მეტი უფლება და პატივი აქვს მინიჭებული. მაგალითად, დიდ დარბაზზე დასასწრებლად მოძღვართმოძღვარს საგანგებოდ ეგზავნება ერთი ჯორი და სამი ცხენი (ორი ცხენი მოწაფეებისათვის), დარბაზში პირველად ის შედის, შემდეგ კი _ კათალიკოსი. მეფეც ყველაზე მეტი პატივისცემით მას ესალმება, ვიდრე კათალიკოსებს და ჭყონდიდელს.

აქვე ის ფაქტიც უნდა აღინიშნოს, რომ “მოძღუართ-მოძღუარი” სრულიადაც არ გულისხმობდა “მოძღვრების” მოძღვარს. “ამ ცნებაში მოძღვარი” ნაგულისხმევია აღმატებით ხარისხში, ე.ი. “მოძღვარი”, რომელიც ყველაზე წარჩინებულია, ჩვეულებრივ მოძღვარზე მეტად ნასწავლია (“მოძღვარი” ძველად მასწავლებელს ნიშნავდა)… “მოძღვარი” ძველ მონასტრებში მეცნიერ ბერს ეწოდებოდა, რომელსაც მოწაფეები ჰყავდა და მათ მეცნიერებას, მწერლობას და რაიმე ხელოვნებას ასწავლიდა. გელათის მოძღვართმოძღვარიც ასეთივე მასწავლებელი იყო, მაგრამ ჩვეულებრივ მოძღვრებთან შედარებით მას უფრო მეტი ცოდნა ჰქონდა და სკოლის უფროსიც იყო”.

ყურადღებას იპყრობს ის გარემოება, რომ ტერმინი “მოძღუართ-მოძღუარი”, როგორც ეს სამეცნიერო ლიტერატურაშია აღნიშნული, ძალზე ენათესავება ბიზანტიური უმაღლესი სკოლის მეთაურის (“დიდასკალოს ტონ დიდასკალონ”) სახელწოდებას.

ჩვენამდე მოღწეულ ისტორიულ წყაროებში XII საუკუნის საქართველოში უმაღლესი სასწავლებლის არსებობის შესახებ ერთადერთი პირდაპირი და უტყუარი ცნობა მხოლოდ გელათის აკადემიას ეხება.

არსებობს გვიანდელი ხანის ცნობები იმის შესახებ, რომ XII საუკუნის საქართველოში, გარდა გელათისა, უმაღლესი სასწავლებელი არსებობდა იყალთოში აკადემიის სახით, რომელსაც არსენ იყალთოელი ხელმძღვანელობდა. იყალთოში ქართული უმაღლესი სკოლის არსებობის ფაქტზე მიუთითებენ დავით რექტორი და თეიმურაზ ბაგრატიონი.

გადმოცემით, უმაღლესი სკოლა უნდა არსებულიყო გრემშიც, მაგრამ ამის შესახებ რაიმე ძველი სარწმუნო წერილობითი წყარო ან დოკუმენტური მოწმობა არ მოგვეპოვება.

ისმის კითხვა: რა საგნები ისწავლებოდა ქართულ უმაღლეს სკოლებში?

მკვლევართა აზრით, გელათისა და იყალთოს აკადემიებში, ძირითადად, სწავლების ისეთივე სისტემა უნდა ყოფილიყო შემოღებული, როგორიც საერთოდ იმდროინდელ ქრისტიანულ აღმოსავლეთში. კერძოდ, ბიზანტიაში უმაღლესი სკოლის სასწავლო გეგმაში შვიდი დისციპლინა იყო საყოველთაოდ სავალდებულო. ეს სამეცნიერო დისციპლინებია ე.წ. ტრივიუმ _ ქუადრივიუმ-ის (სამი + ოთხი) ციკლი: გეომეტრია, არითმეტიკა, მუსიკა, რიტორიკა, გრამატიკა, ფილოსოფია, ასტრონომია. “ამ შვიდი დისციპლინის სწავლება სავალდებულო იყო ყველგან, მაგრამ ამა თუ იმ სასწავლებელში, ადგილობრივი საჭიროებისდა მიხედვით, შეიძლებოდა დამატებითი საგანი ყოფილიყო გეგმაში შეტანილი. ჩვენ ვიცნობთ ბიზანტიის უმაღლესი სკოლების ისეთ გეგმას, სადაც, იმ შვიდი დისციპლინის გარდა, იყო მედიცინა; ზოგან შეტანილი იყო (მაგალითად, ბეირუთში) სამართლის მეცენიერება, სხვაგან კიდევ სხვა”. რაც შეეხება საქართველოს უმაღლეს სკოლებს, ქართულ წყაროებში დაცული ცნობების საფუძველზე მკვლევარნი გამოთქვამენ ვარაუდს, რომ აქ, კერძოდ, გელათში, სავალდებულო უნდა ყოფილიყო ზემოხსენებული შვიდი დისციპლინა. ასეთი ვარაუდის გამოთქმისას მკვლევართ მხედველობაში აქვთ იოანე პეტრიწის ორიგინალური ფილოსოფიური ნაწარმოები “განმარტება პროკლე დიადოხოსის და პლატონური ფილოსოფიისათვის”, რომლის ბოლოსიტყვაობაშიც იგი დაწვრილებით მსჯელობს ზემოაღნიშნულ შვიდ სამეცნიერო დისციპლინაზე, თუ რომელი მათგანი რისთვის არის საჭირო, რომელი მათგანი რა დასკვნების გამოტანის შესაძლებლობას ქმნის.

პეტრიწი ჯერ ტრივიუმ-ში შემავალ დისციპლინებზე _ გეომეტრიაზე (ქვეყნის სამზომლო), არითმეტიკაზე (რიცხუნი) და მუსიკაზე (სამუსოი) მსჯელობს, რომლებიც საღვთისმეტყველო განათლების პირველ ციკლად აქვს წარმოდგენილი. ცოტა უფრო ქვემოთ იოანე პეტრიწი მეორე ციკლის (ქუადრივიუმ) თითოეული სამეცნიერო დისციპლინის (ღრამატიკოსობა, რიტორობა, ფილოსოფოსობა, ვარსკვლავთმრიცხუელობა) განმარტებას იძლევა.

ბუნებრივია, ისმის კითხვა: რაში დასჭირდა იოანე პეტრიწს, ეხსენებინა ეს შვიდი დისციპლინა (ქუეყნის სამზომლოი, რიცხუნი, სამუსოი, ღრამატიკოსობა, რიტორობა, ფილოსოფოსობა, ვარსკვლავთმრიცხუელობა)? სავსებით ნათელია, რომ მან საქრისტიანო დებულებების განსამარტავად მოიშველია სწორედ ის დისციპლინები, რომლებიც ისწავლებოდა გელათის აკადემიაში, ე.ი. იქ, სადაც სხვებთან ერთად მანგანის აკადემიაში აღზრდილი იოანე პეტრიწი თვითონაც მოღვაწეობდა.

გარდა ზემოთ ჩამოთვლილი ტრივიუმ ქუადრივიუმ-ის საგნებისა, გელათის აკადემიაში, როგორც ჩანს, მედიცინაც ისწავლებოდა. მკვლევართა აზრით, XIII საუკუნის დასაწყისში თარგმნილი სამედიცინო ხასიათის “წიგნი სააქიმოი” სასწავლო დანიშნულების სახელმძღვანელო ნაშრომი უნდა ყოფილიყო, რომელიც ქართულ უმაღლეს სასწავლებლებში, კერძოდ, გელათში, მედიცინის საგნის სწავლებასთან დაკავშირებით იხმარებოდა.

ამ მხრივ ყურადღებას იპყრობს ერთი მეტად საგულისხმო ფაქტი. დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი, როგორც კი დაამთავრებს თხრობას გელათის მონასტრისა და აკადემიის აშენების შესახებ, იქვე უმალ დასძენს: “აღაშენა ქსენონი ადგილსა შემსგავსებულსა და შუნიერსა, რომელსა შინ შეკრიბნა ძმანი თვითოსახითა სენითა განცდილნი”, ესე იგი: დააარსა საავადმყოფო სხვადასხვა სენთა სამკურნალოდო. და აი, ზოგიერთი მკვლევარის მოსაზრებით, ეს ქსენონი (“საავადმყოფო”) დაარსდა გელათში, როგორც კლინიკა (ანუ პოლიკლინიკა: შდრ. “თვითოსახითა სენითა”, ე.ი. სხვადასხვა დაავადებათა), რომელიც ემსახურებოდა გელათის აკადემიის სამეცნიერო კათედრას.

XII საუკუნის ქართულ სკოლებში სწავლა-განათლების საქმე იმ დროისათვის მაღალი აკადემიური დონით ხასიათდებოდა. ეს სკოლები თავის მეცნიერულსა და პრაქტიკულ საქმიანობას ეწეოდნენ იმდროინდელი პროგრესული იდეების საფუძველზე.

რუბრიკას უძღვება დარეჯან ანდრიაძე