გასულ კვირას “საქართველო და მსოფლიომ” მიმოიხილა გართულებული სიტუაცია ავღანეთში. წერილში აღნიშნული იყო, რომ ამ ქვეყნის ჩრდილოეთ ნაწილში, ცენტრალური აზიის პოსტსაბჭოთა რესპუბლიკების საზღვრებთან, “ისლამური სახელმწიფოს” ბოევიკების ჭარბი კონცენტრაცია შეინიშნება. რა საფრთხეებს უკავშირდება ეს რეგიონისთვის და მოხერხდება თუ არა მათი განეიტრალება?
საბჭოთა პერიოდში შუა აზიის რესპუბლიკები ისლამურ სამყაროში განვითარებული პროცესებისგან მნიშვნელოვანწილად იზოლირებულნი იყვნენ. მათ უფრო სწრაფად გაიარეს მოდერნიზაციისა და ინდუსტრიალიზაციის გზა, მაგრამ სსრკ-ის დაშლისა და კომუნისტური იდეოლოგიის უარყოფის შემდეგ იდეოლოგიურ ვაკუუმში აღმოჩნდენ და ამ ქვეყნებში დაიწყო იმ რელიგიურ-პოლიტიკური დოქტრინების გავრცელება, რომლებიც ისლამურ სამყაროში განვლილ ათწლეულებში შემუშავდა. მიუხედავად იმისა, რომ აზიის პოსტსაბჭოთა რესპუბლიკების მმართველები რადიკალური ისლამისტური იდეების გავრცელებას ერთ–ერთ მთავარ საფრთხედ განიხილავენ, მათი გავლენის სრულ ნეიტრალიზებას ვერ ახერხებენ. მნიშვნელოვან პრობლემას მათთვის ამ ეტაპზე სალაფიტური იდეების გავრცელება წარმოადგენს, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ მას ხელს უწყობენ უცხო სახელმწიფოები.
სიტყვა “სალაფია” არაბულად “წინაპრებს” (წინამორბედებს) ნიშნავს. შესაბამისი მოძღვრების მთავარ იდეას წარმოადგენს ორიენტაცია “პირვანდელ ისლამზე” და მისი მოდერნისტული ინტერპრეტაციების უარყოფა. ზოგიერთი ექსპერტი იმისთვის, რომ სალაფიზმის არსი უკეთ ახსნას, სალაფიტებს პროტესტანტებს, უფრო ზუსტად კი პურიტანებს ადარებს და ახასიათებს მათ, როგორც თანმიმდევრულ ფუნდამენტალისტებს.
მედიაში სალაფიზმსა და ვაჰაბიზმს ხშირად სინონიმებად განიხილავენ, რაც არასწორია. ვაჰაბიზმი სალაფიტური ტრადიციის მხოლოდ ერთ-ერთი განშტოებაა, რომელიც პოლიტიკურ ცხოვრებაში ნაკლებ ჩართულობას ითვალისწინებს. შესაძლოა, სწორედ ეს გახდა მთავარი მიზეზი იმისა, რომ საუდის არაბეთის მმართველმა დინასტიამ ვაჰაბიზმი სახელმწიფო იდეოლოგიად აქცია. სხვა სალაფიტურ მიმდინარეობებში იდეალად მიჩნეულია ისლამური სახელმწიფოს, გლობალური ჰალიფატის შექმნა და ეს ბუნებრივად წარმოშობს კონფლიქტს საერო ხელისუფლებებსა და რადიკალ სალაფიტებს შორის, რომელთაგან ყველაზე თანმიმდევრულნი ძალისმიერი მეთოდების გამოყენებას სავსებით დასაშვებად მიიჩნევენ.
საუდის არაბეთი ყველაზე მდიდარი და გავლენიანი სუნიტური სახელმწიფოა; მის ტერიტორიაზე მდებარეობს მუსლიმებისთვის წმინდა ადგილები _ მექა და მედინა. რელიგია მის საგარეო პოლიტიკაში განსაკუთრებულ როლს ასრულებს. საუდის არაბეთი ყოველთვის ხელს უწყობდა ვაჰაბიზმის გავრცელებას ქვეყნის ფარგლებს გარეთ, ხოლო თავის კონკურენტებად განიხილავდა არა მხოლოდ შიიტ სასულიერო ლიდერებს, რომელთაც ზურგს ირანი უმაგრებს, არამედ სხვა სუნიტური მომდინარეობების წარმომადგენლებსაც. ამ შემთხვევაში საუდის არაბეთის მიერ მხარდაჭერილი ვაჰაბიტებისა და სხვა სალაფიტების ინტერესები ერთმანეთს ემთხევეოდა, რადგან, როგორც უკვე ითქვა, ისინი ერთ იდეოლოგიურ ბაზისს ეყრდნობიან.
რაღაც მომენტში საუდის არაბეთის ხელისუფლება მივიდა დასკვნამდე, რომ მან უნდა განახორციელოს არა მხოლოდ ვაჰაბიზმის, არამედ სხვა, ხშირ შემთხვევაში გაცილებით აგრესიული სალაფიტური დოქტრინების ექსპორტი, რადგან ამ გზით, ერთი მხრივ, შეამცირებს სალაფიტების გავლენას საუდის არაბეთის საშინაო საქმეებზე და, მეორე მხრივ, მათი მეშვეობით არამეგობრული რეჟიმების დესტაბილიზაციას მოახდენს. ამ გადაწყვეტილებამ გლობალური ტერორისტული ჯიჰადის დაწყებაში ერთ–ერთი მთავარი როლი შეასრულა.
საუდის არაბეთმა მალევე დაკარგა კონტროლი მთელ რიგ რადიკალ ისლამისტებზე, რომელთა მხარდაჭერაზე დიდძალი ფული დახარჯა, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ის ძველ სტრატეგიაზე უარის თქმას არ აპირებს, კვლავინდებურად აფინანსებს მუსლიმური საზოგადოების “სალაფიზაციას” სხვა ქვეყნებში და გამონაკლისს ამ მხრივ არც ცენტრალური აზიის პოსტსაბჭოთა რესპუბლიკები წარმოადგენენ.
იქაურმა ლიდერებმა საკმაოდ სასტიკი მეთოდების გამოყენებით მინიმუმამდე შეამცირეს რადიკალური დაჯგუფებების რაოდენობა, მაგრამ თითქმის ვერაფერი დაუპირისპირეს “რბილ ძალას”, რომლის მთავარ მიზანს სასულიერო ლიდერების ეტაპობრივი “სალაფიზაცია” წარმოადგენს. ამ კონტექსტში ხდება სასულიერო სასწავლებლების სტუდენტების დაფინანსება და მათი კარიერული წინსვლის მხარდაჭერა, სხვადასხვა რელიგიურ-საქველმოქმედო ცენტრების შექმნა, მედიაპროექტების რეალიზება და ა.შ.
რადიკალური სალაფიზმი გამორიცხავს თანამშრომლობას საერო სახელმწიფოსთან, მაგრამ ცენტრალური აზიის შემთხვევაში მისი სპონსორები გარკვეულ ტაქტიკურ დათმობაზე წავიდნენ და, ადგილობრივ მთავრობებთან მკვეთრი დაპირისპირების ნაცვლად, აქცენტი ლობისტური სტრუქტურების შექმნასა და ჩინოვნიკების გადაბირებაზე გადაიტანეს. დღეს ცენტრალური აზია, ერთის შეხედვით, სტაბილურია, მაგრამ ნამდვილად საგანგაშოა ის, რომ მის საზღვრებზე, ავღანეთის ჩრდილოეთით, შეიარაღებული რადიკალები იკრიბებიან და მათ დეკლარირებულ მიზანს ცენტრალურ აზიაში ისლამური სახელმწიფოს შექმნა წარმოადგენს, ხოლო “ზურგში” ადგილობრივ მმართველებს თითქოსდა “ზომიერი” სალაფიტები ჰყავთ, რომლებიც დირექტივებს იღებენ საუდის არაბეთიდან და განუხრელად აფართოებენ გავლენის სფეროს.
“არაბული გაზაფხულის” დაწყების ერთ-ერთი მთავარი წინაპირობა ის იყო, რომ კორუმპირებულ და უსამართლო რეჟიმებს საზოგადოების, უპირველესად კი, ახალგაზრდების გაზრდილ მოთხოვნებზე ადეკვატური პასუხის გაცემა არ შეეძლო, მაგრამ რეგიონში დემოკრატიული ტრადიციების სისუსტისა და რიგი სხვა გარემოებების გამო, რევოლუციონერებმა უკეთესი ხელისუფლება ვერ მიიღეს, პირიქით, მათ ქვეყნებში მკვეთრად გაიზარდა რადიკალი ისლამისტების გავლენა და ისეთი ქაოსი დაიწყო, რომ ბევრმა საუკეთესო გამოსავლად ისევ ძველი ტიპის ავტორიტარული რეჟიმების აღდგენა ჩათვალა. ამის ერთ-ერთი თვალსაჩინო მაგალითი ეგვიპტეა, თუმცა ჯინის დაბრუნება ბოთლში ყველგან როდი გამოდის და ამას ადასტურებს სირიისა და ლიბიის გამოცდილება.
არაერთი ფაქტი მიუთითებს იმაზე, რომ ძველი რეჟიმებისგან ცენტრალური აზიის მოსახლეობაც დაიღალა და მას მეტი სამართლიანობა და კეთილდღეობა სურს. მაგრამ პრობლემა ისაა, რომ დესტაბილიზაცია აქაც, დიდი ალბათობით, ქაოსით, რადიკალური ისლამიზმის გავრცელებითა და ომით დასრულდება. ადგილობრივი მთავრობები ჯერჯერობით ახერხებენ უკმაყოფილოთა შეკავებას, მაგრამ რა მოხდება იმ შემთხვევაში, თუ ამოქმედდება ორი დამატებითი ფაქტორი _ ჩრდილოეთი ავღანეთიდან ისლამისტი “ბოევიკების” შემოდინება დაიწყება და ამავე დროს “ზომიერი სალაფიტები” დაიწყებენ მუშაობას ქვეყნის დესტაბილიზაციაზე “შიგნიდან”?
საუდის არაბეთი, მისი სიმდიდრის მიუხედავად, გეოპოლიტიკური თამაშების “პირველ ლიგაში” ასპარეზობს და პროცესებს სრულად ვერ აკონტროლებს. ალბათ, მიზანშეწონილია, გავარკვიოთ, რა ხდება “უმაღლეს ლიგაში”.
ცენტრალური აზიის პოსტსაბჭოთა რესპუბლიკების დესტაბილიზაცია რუსეთსა და ჩინეთს უდიდეს პრობლემებს შეუქმნის. მეორე შემთხვევაში საქმე მხოლოდ ის როდია, რომ ისლამისტებს პრეტენზია აქვთ ჩინეთის მუსლიმი უიგურებით დასახლებულ ოლქებზე. ქაოსი ცენტრალურ აზიაში მკვეთრად შეამცირებს მისი, როგორც ენერგომატარებლების რეზერვუარის, მნიშვნელობას ჩინეთის ეკონომიკისთვის, აგრეთვე, დაბლოკავს სტრატეგიული სარკინიგზო და საავტომობილო პროექტებს. თუ შეერთებული შტატები მოინდომებდა მცირე დანახარჯებით ძლიერი იერიშის მიტანას ერთდროულად ორ გლობალურ კონკურენტზე, ჩინეთსა და რუსეთზე, ცენტრალური აზიის დესტაბილიზაცია ამისთვის ერთ-ერთი ყველაზე პერსპექტიული სცენარია. თანაც, ყველაფერი შეიძლება წარმოჩინდეს ისე, თითქოს აშშ საერთოდ არაფერ შუაშია, ისე, როგორც ეს “არაბული გაზაფხულის” საწყის ეტაპზე ხდებოდა. ბევრი რამ შეიძლება საუდიტების ამბიციებსა და უმართავ სალაფიტებს დაბრალდეს. ამასთანავე, სამხედრო მოქმედებების გავრცელება ჩრდილოეთის მიმართულებით შეამცირებს წნეხს ამერიკელების მიერ კონტროლირებად ავღანურ მთავრობაზე და შესაძლებლობას მისცემს ვაშინგტონს, კონფლიქტის მიმდინარეობა გაცილებით ეფექტურად მართოს. რეგიონის მასშტაბის გათვალისწინებით ეს იქნება სირია “კვადრატში”, თუ არა _ “კუბში”.
ბევრი რამ ამ სიტუაციაში დამოკიდებულია არა მხოლოდ მოსკოვსა და პეკინზე, არამედ ადგილობრივი მთავრობების კეთილგონიერებაზე. კარგი იქნება, თუ ისინი გააცნობიერებენ, რომ ძალისმიერი მეთოდებით ყველა პრობლემის გადაჭრა შეუძლებელია და საზოგადოებას ახალ სოციალურ პროგრამებსა და გონივრულ რეფორმებს შესთავაზებენ. ამასთანავე, მათ მოუწევთ დაფიქრება იმაზე, თუ როგორ მოახდინონ “ზომიერი სალაფიტების” პროპაგანდისა და მათი ლობისტური ძალისხმევის ნეიტრალიზება. უხეში რეპრესიები, განსაკუთრებით სასულიერო პირების წინააღმდეგ, ამ შემთხვევაში კარგს არაფერს მოიტანს. ის, რომ ასეთ დროს საზოგადოების უდიდესი ნაწილი რელიგიურ ლიდერებს გულშემატკივრობს, კარგად აჩვენა 1978-79 წლების მოვლენებმა ირანში. ერთ-ერთი პრიორიტეტული ამოცანა ადგილობრივი მთავრობებისთვის იდეოლოგიური და საინფორმაციო ომის მოგებაა, რომელიც, მხარეთა პოტენციალის გათვალისწინებით, ურთულეს ამოცანას წარმოადგენს.
დესტაბილიზაცია რეგიონში ხაზს გადაუსვამს პროექტებს, რომლებიც ითვალისწინებს ენერგომატარებლების ტრანზიტს დასავლეთში სამხრეთ კავკასიის გავლით. ეს კი ნეგატიურად აისახება საქართველოს სატრანზიტო როლზე. ის უდიდეს ზიანს მიაყენებს ოფიციალური პეკინის სტრატეგიის “ერთი სარტყელი _ ერთი გზა” სახმელეთო კომპონენტს, მათ შორის იმ ნაწილში, რომელიც სამხრეთ კავკასიას და, შესაბამისად, საქართველოს, ეხება. ამასთანავე, კიდევ ერთი, ამჯერად ლამის კონტინენტური მასშტაბის “უბედურების ზონის” გაჩენა, სადაც შეიარაღებული რადიკალი ისლამისტები ითარეშებენ, უარყოფითად აისახება ყველა მომიჯნავე რეგიონზე და საქართველო ამ შემთხვევაშიც დაზარალებულთა შორის იქნება. ამგვარად, ცენტრალური აზიის პოსტსაბჭოთა რესპუბლიკების მიერ სტაბილურობის შენარჩუნება საქართველოს სასიცოცხლო ინტერესებში შედის.
ლუკა ნემსაძე
