გასულ კვირადღეს, ანუ 25 ნოემბერს ბატონ თემურ ჩხეიძეს _ დიდ ქართველ რეჟისორს, საქართველოსა და რუსეთის სახალხო არტისტს, სამეფო უბნის თეატრში მივაკითხე. სამეფოში! 75 წლის გახდა ბატონი თემური და საიუბილეო ტალღაზე ინტერვიუს ჩამოსართმევად მივედი. კვირა დღე იყო–მეთქი, უქმე. იუბილარი მუშაობდა _ რეპეტიციას ატარებდა: ძველი წრთობის თაობისაა საქმისადმი ერთგულების თვალსაზრისით. შემოქმედებით _ რეფორმატორი, ნოვატორი და ქართული თეატრალური ტრადიციების ერთგული ამავე დროს…
თეატრალური კაფეს ცარიელ მაგიდასთან დამსვა ქალბატონმა, რომელიც დამხვდა და დაელოდეთ, ახლავე მოვაო, _ მითხრა.
დალოდება ვერ მოვასწარი, რადგან გამოჩნდა მაესტრო, თეატრის დიდოსტატი, ხელოვნების ქურუმი, ახალგაზრდა მსახიობთა თანხლებით. ისეთი ჭაბუკური შემართებით მოდიოდა, რომ უცებ სადღაც გაქრა და წაიშალა წელთა ეს პატივმისაგები სიმრავლე, მხცოვანობის მიჯნა… და პირდაპირ “სამუშაო რეჟიმზე” გადავედით.
ბუნებრივად.
პირველი შეკითხვა, სპონტანური, მოულოდნელი, ვერ გეტყვით, ტვინის რომელ ხვეულში დაიბადა, წამომცდა:
_ ახლა ამ თეატრს ხელმძღვანელობთ, ბატონო თემურ?
_ სულ არ მჭირდება თეატრის ხელმძღვანელობა. აქ (სამეფო უბნის თეატრში) ახალგაზრდები არიან, ძალიან მიწყობენ ხელს. აქ მომყავს ჩემი სტუდენტები თეატრალური უნივერსიტეტიდან, ახალგაზრდა რეჟისორები. მაქვს ჩემი სახელოსნო, რომელშიც მომავალ დრამატურგებთან და რეჟისორებთან ვმუშაობ, რაც, მგონი, კარგ შედეგს იძლევა: წინა გამოშვების რეჟისორები უკვე დგამენ სპექტაკლებს სხვადასხვა თეატრში. დიდი აზარტით ვმუშაობთ.
მაგიდაზე “ფლაერი” იდო, პატარა აფიშის მსგავსი წარწერით: “ჩვენ აქ ძალიან კარგად ვართ”. ამაზე მივანიშნე და ვუთხარი:
_ ესე იგი, თქვენ აქ ძალიან კარგად ხართ.
_ ეს აქ გამართული პოლონური დრამის ფესტივალიდან დარჩენილი ერთ-ერთი ატრიბუტია, _ მიპასუხებს და ისე იღიმება, რომ საბოლოოდ ვრწმუნდები, _ ღიმილიც უწინდელი აქვს, არ შეცვლილა და მაშასადამე, არსად არ წასულა ჩვენი ახალგაზრდობა.
შეგვიძლია არ დავეთანხმოთ გიორგი ლეონიძეს:
ორმა გუნდმა კიდევაც
მდინარეში გასტოპა!
ჩქარა, თორემ წასულა
ჩვენი ახალგაზრდობა.
* * *
ინტერვიუსთვის რომ ვემზადებოდი, გადავწყვიტე, საუბარი წარმემართა თემურ ჩხეიძისთვის ჩამორთმეული იმ ინტერვიუს მიხედვით, რომელიც 2011 წელს “საქართველო და მსოფლიოში” დაიბეჭდა (“Чужая душа потемки”) ერთგვარი რეტროსპექტივის პრინციპით.
_ გახსოვთ?
_ მახსოვს, კი, კი, _ ისეთი “ნახევარტონით” წარმოთქვა, ვიფიქრე, იმდროინდელი ჩვენი შეხვედრა წამიერად წარმოუდგა თვალწინ.
_ მაშინ ორთვიანი შვებულებით იყავით ჩამოსული პეტერბურგიდან, სადაც ტოვსტონოგოვის სახელობის დიდ დრამატულ თეატრს ედექით სათავეში, როგორც სამხატვრო ხელმძღვანელი.
_ კი, ბატონო.
_ იმ ინტერვიუში გაიხსენეთ ერთი მსახიობის ნათქვამი: “ჩვენ საქართველოს მიმართ გენეტიკური სიყვარული გვაქვს”.
_ კი, ასე იყო.
_ იმ თეატრიდან კარგა ხნის წამოსული ხართ. ხომ არ წაეშალათ იქაურებს ეს გენეტიკური კოდი?
_ მე წამოვედი 2013 წლის აპრილში. ხელშეკრულების მიხედვით, კიდევ სამწელიწად-ნახევარი უნდა დავრჩენილიყავი. უკვე მთავრდებოდა თეატრის შენობის რეკონსტრუქცია და ვიფიქრე, რომ განახლებულ თეატრში დასი ბარემ იმას შეეყვანა, ვინც ჩემ შემდეგ დარჩებოდა. თეატრისთვის უმჯობესი იქნებოდა. ვიპოვეთ ერთი ნიჭიერი კაცი და ჩავაბარეთ თეატრის დასი.
_ ვინ?
_ ანდრეი მოგუჩი, რომელიც ახლაც იქ მუშაობს. მაშინ იქ ჩვენებს ვუთხარი: რა გინდათ ამაზე უკეთესი _ Я в могучие руки передаю театр (ძლიერ ხელებს გადავცემ თეატრს). ტოვსტონოგოვის თეატრთან კავშირი დღემდე მაქვს _ დარეკვა, მოკითხვა… ამას წინათ ხუთი მსახიობი ორდღე-ნახევრით ჩამოფრინდა. თავისუფალი დრო გამოგვიჩნდა, არც სპექტაკლები გვაქვს, არც რეპეტიციები… ასეო და ისეო…
_ თქვენთან იყვნენ?
_ აბა, სად წავიდოდნენ?! საქართველოსადმი სიყვარული მართლა აქვთ. უცებ გადაწყვეტენ ხოლმე და ჩამოდიან. მიკვირს, ეს მისწრაფება ახალგაზრდებს რომ არ განელებიათ. რატომ მიკვირს? იმიტომ, რომ იმათ საქართველოსთან იმდენი რამ აღარ აკავშირებთ, რაც უფროს თაობებს გვაახლოებდა.
_ გენეტიკური კოდი კი დარჩა…
_ აბა, რა! ტოვსტონოგოვი 28 წელიწადზე მეტი იყო თეატრის ხელმძღვანელი. რამდენმა თაობამ გაიარა მის ხელში. შემდეგ მე დავემატე… უფროსი თაობა, ჩემი თაობა, თანდათან დაიცხრილა, მიდის ხალხი ამ ცხოვრებიდან. აი, ახალგაზრდები რომ არ კარგავენ ურთიერთობის ტრადიციას, ეს მიხარია: დარეკავენ, ჩამოდიან. ძალიან სასიხარულოა.
_ იმ ძველ ინტერვიუში ერთი თემა წამოვწიეთ: მთავრდება თუ არა თეატრის კართან პოლიტიკა? მაშინ შევთანხმდით, რომ არ მთავრდება. ისტორიულად ასე იყო. ერთი ცნობილი მაგალითი დიდი ბრიტანეთის თეატრალური ცხოვრებიდან: როცა ელისაბედ პირველს აუჯანყდა ორი გრაფი _ საუთჰამფთონისა ჰენრი საუთჰამფთონი და ესექსისა რობერტ ბევერუქსი, შექსპირის თეატრმა მათ მხარდასაჭერად საგანგებო სპექტაკლი დადგა. დღევანდელ ქართულ თეატრს აქვს ასეთი მუხტი?
_ არაფერს არ ვქადაგებ, მით უმეტეს არ ვამტკიცებ, რომ ჭეშმარიტებას ვღაღადებ. არა, რა თქმა უნდა, მაგრამ მე მაინც ისეთი თეატრი მიყვარს, რომელშიც, თქვენ რომ მოხვალთ, დაესწრებით სპექტაკლს და შეძლებთ იმის ამოკითხვას, თუ რისი თქმა სურდა თეატრს თქვენთვის. ეს არ იქნება შუბლში მოხვედრილი კატეგორიულობა _ ვინ ვის მხარეს არის. მე უფრო იმის მომხრე ვარ, სცენაზე განვითარებულ რომელიმე ისტორიას რომ უყურებთ, შეიძლება არაქართულსაც, პროეცირება მოახდინოთ ჩვენს ცხოვრებაზე. ათი, ხუთი წუთი მაინც თუ დაფიქრდება ჩვენი სპექტაკლის მაყურებელი თავის ცხოვრებაზე და თავის ადგილზე ამ ცხოვრებაში, უკვე გამართლებულია თეატრის არსებობა.
აქვს თუ არა თანამედროვე ქართულ თეატრს ეს მუხტი, არ ვიცი. ჩვენთან პოლიტიკა ცოტა სხვანაირად მიდის… არავის მხარეს არ ვარ, მაგრამ მინდა, რომ ორივე მხარემ წონასწორობა შეინარჩუნოს. ცოტა თავშეკავებით მოეპყრონ ერთმანეთსაც და, შედეგად, ჩვენც _ ხალხს. იდეალში ორივე ჩვენი მაყურებელია, თუ საერთოდ არის მაყურებელი, თუ დადის თეატრში (ეღიმება). თუმცა ასეთიც ბევრია. თავს ნუ მოვიტყუებთ. შეიძლება ეს არც ისე საპანიკოა _ მოგეხსენებათ, რომ არც ლიტერატურაში არის ყველა თავჩარგული, მაგრამ ყველას, თეატრალია თუ მწიგნობარი, ყველას უნდა მიესვლებოდეს თეატრში, ამიტომ პოლიტიკური კატეგორიულობისგან თავი უნდა შევიკავოთ და უფრო ზნეობრივ კატეგორიებზე ვილაპარაკოთ, ორივე მხარეს რომ მოენატროს თეატრში მოსვლა, ისე. დასასრულ, გავიმეორებ ჩემს პასუხს იმ ძველი ინტერვიუდან: თეატრის კართან პოლიტიკა ვერ დამთავრდება, რადგან პოლიტიკა ქვეყნის ბედია. ყველას ჩვენებურად გვინდა ქვეყნის გადარჩენა და უკეთესი ცხოვრების მოწყობა, მაგრამ ამის გამო სამკვდრო-სასიცოცხლოდ არ უნდა დავუპირისპირდეთ ერთმანეთს. ამ თვალსაზრისით, თეატრს განსაკუთრებული მისია აკისრია. ამ მისიას უნდა ვემსახუროთ.
_ სახარებაშიც ეს წერია: “თუ გულში მწარე შური და მეტოქეობა გაქვთ, ნუ ტრაბახობთ და ნუ ცრუობთ ჭეშმარიტებაზე… რადგან, სადაც შური და მეტოქეობაა, იქ ქაოსი და ყოველგვარი ბოროტმოქმედებაა” (იაკ. 3, 14-16).
_ კი, ასეა.
_ “ძალიან თავჩარგული არ არიანო ლიტერატურაში”, _ ბრძანეთ. აქედან გამომდინარე, ფრაზა თქვენი ინტერვიუდან: “ხანდახან ვფიქრობ, რომ ჩვენ ვართ ბოლო თაობა, რომელმაც წიგნით მივიღეთ განათლება”. დღესაც ამავე აზრზე დგახართ?
_ კი. იმავე აზრის ვარ, მაგრამ მაინც დრო უნდა გავიდეს, შეიძლება მეც ვერ მოვესწრო იმ დროს, როცა განვსაზღვრავთ, კარგია ეს, თუ ცუდი. საერთოდ ყველაფერი, რაც კომპიუტერთან არის დაკავშირებული, რომ უდიდესი პროგრესია და ინტელექტის განვითარების სრულიად უნიკალური საშუალება, უდავოა. ეს, რაც შეეხება გონებას, ინტელექტს, რომელიც ავტომატურად წარსულია. ცუდი კი არ არის, წარსულია, რადგან აგროვებს უკვე არსებულს. ინტელექტი არის ბაგაჟი _ თქვენი, ჩემი, ჩვენი. ყველასი ცალ-ცალკე, მაგრამ იმის მაგივრობას, რასაც, მოდით, პირობითად დავარქვათ გული, ვერ გასწევს. გულს და ინტუიციას ნუ დავაზარალებთ, რადგან ყველა აღმოჩენა გულიდან და ინტუიციიდან მოდის, არა მარტო ტვინიდან.
_ ისევ ციტატა ძველი ინტერვიუდან: “თეატრს ერთ–ერთი ძირითადი ფუნქცია არ უნდა დაეკარგოს _ მაყურებელზე ემოციური ზემოქმედების ფუნქცია”, _ ბრძანეთ თქვენ. ეკარგება?
_ როგორც ბევრი რამ ჩვენს ცხოვრებაში, ესეც ტალღისებურად ვითარდება. როცა გგონია, რომ ეს ზემოქმედება თუ სულ არ დაიკარგა, ძალიან შესუსტდა, ისეთ სპექტაკლზე მოხვდები (სხვის ან ჩემს დადგმულზე), რომ მაყურებელი მხოლოდ გატრუნული კი არ ადევნებს თვალყურს, რაც სცენაზე ხდება, თითოეულ სიტყვას სანსლავს და ბედნიერი ხდები კაცი! მაყურებელი, ისევე, როგორც მკითხველი, სხვადასხვანაირია. ზოგჯერ ისეთი ხალხი შეიკრიბება დარბაზში, ცოტაც რომ იყოს, მათთვის ღირს თამაში. აბა, როგორ! არიან ისეთებიც, დასხდებიან და პანაშვიდზე მისულებს დაემსგავსებიან, ასეც ხდება, სულო ცოდვილო. კი არ ვლანძღავ, მაგრამ… არც ესმის, არც უნდა და მაინც ზის, მაგრამ, ღვთის მადლით, იშვიათია ასეთი “პანაშვიდები”. კიდევ კარგი, თორემ თეატრი დიდი ხნის წინათ შეწყვეტდა არსებობას.
_ როგორი უნდა იყოს თეატრის რეჟისორი _ კონსერვატორი თუ რეფორმატორი? ამ შეკითხვაზე, ბატონო თემურ, ასე მიპასუხეთ: “რებუსი რომ დაგახვედროთ არ მინდა, არც ის მინდა, მთლად პრიმიტიულ სპექტაკლზე რომ მოგიწვიოთ”.
_ რა კარგად მითქვამს (იცინის).
_ იგივე პოზიციაზე რჩებით?
_ აბსოლუტურად! მას შემდეგ ეს აზრი კიდევ უფრო განმიმტკიცდა და გამიღრმავდა. რებუსი რას ჰქვია? განა არ მინდა რთული აზრები მოგასმენინოთ! პირიქით, მოგიწვევთ კიდეც. აბა, რა! რთულ საკითხებზე თუ არ ვიფიქრეთ, დავიღუპებით. რებუსზე რომ ვლაპარაკობ, ვგულისხმობ, რომ რთულის გართულება არ ღირს. რთული ისე უნდა მოგაწოდოთ, რომ იოლად აღიქვათ და უშუალოდ იმ რთულზე იფიქროთ. სირთულე ბარიერად არ უნდა დაგახვედროთ მთავარი სირთულის აღქმის გზაზე. ნუ ვმაკვარანცხობთ, თქვენი ჭირიმე, ვითომ ძალიან სერიოზულები ვართ. დაიცა! მარტივად მითხარი, რა გინდა და, ფიქრში რომ ჩამითრევ, შემდეგ თანდათან გამირთულე.
_ დარჩა თუ არა თქვენს კრედოდ მინიმალურით მაქსიმალურის გამოხატვის პრინციპი?
_ კი, ბატონო!
_ “გენიალურია კიოლნის ტაძარი, მაგრამ მე მაინც ჯვრის მონასტრის მოტრფიალე უფრო ვარ, მისი მინიმალიზმი მირჩევნია”, _ თქვენი სიტყვებია.
_ მირჩევნია.
_ როგორ ახერხებთ თქვენს სპექტაკლებში ამ პრინციპის მატერიალიზებას?
_ მინდა, რომ დარბაზში მჯდომ მაყურებელს უფრო ვენდო, მინიმუმს რომ მიხვდება და გაშიფრავს, ისეთს. თუ მიხვდება, მე შემდეგზე უნდა გადავიდე, ღეჭვა არ ღირს საერთოდ არაფრის. ადამიანი, რომელიც გამგებია და მიმხვედრი, ჩემთან ერთად რომ იწყებს ფიქრს, ესაა მინიმალურის გზით მაქსიმალური ეფექტის მიღწევის მიზანი.
_ პარალელი: “გრძელი სიტყვა მოკლედ ითქმის, შაირია ამად კარგი”.
_ რა თქმა უნდა! პარალელი კი არა, გაზრდილები ვართ ამაზე.
_ ტელევიზიაში თქვენი გამოცდილებიდან გამომდინარე, სატელევიზიო თეატრის გაქრობის პრობლემას როგორ შეაფასებთ?
_ ვხედავ, რომ ტელევიზიაში უკვე მოვიდა თაობა, ორი თაობაც კი, რომლებმაც ტელეკამერასთან ურთიერთობა ჩვენზე უკეთ ისწავლეს. უფრო ლაღი და უფრო თავისუფალი არიან. თუნდაც ამიტომ, სხვას ყველაფერს თავი რომ დავანებოთ, სატელევიზიო თეატრი თუ ტელეფილმების სტუდია აუცილებლად უნდა არსებობდეს, მოქმედებდეს, ქმნიდეს პროდუქციას. მე თვითონ ვეღარ გავაკეთებ, დიდი დრო გამიცდა თეატრში სრულად გადაბარგების მიზეზით, ხელს ვეღარ მოვკიდებ, მაგრამ დღეს არიან ბიჭები და გოგოები, რომლებიც სატელევიზიო სპეციფიკასა და ტექნიკას ისე შესანიშნავად ფლობენ, რომ შეუძლიათ თავი დაადგან ამ საქმეს, თუმცა ფრთხილად უნდა იყვნენ, რადგან მარტო ტექნიკის ათვისება საკმარისი არ არის: სადაც სული არ არის და გული რეჩხს არ გიზამს, ის საქმე არ გამოგივა. ყველაფერს ავიტანთ: თურქულ სერიალებსაც, მექსიკურსაც და ა.შ., მაგრამ ჩვენიც უნდა იყოს! ამის ძალა შეგვწევს.
_ მივყვეთ 7 წლის წინათ ჩაწერილ ინტერვიუს: “ღმერთმა არ წამართვას იმის უნარი, რომ დროზე მივხვდე, როდის უნდა გავჩერდე”. თქვენი დღევანდელი აქტიური შემოქმედებითი მოღვაწეობის შემყურენი, დარწმუნებულები ვართ, რომ გაჩერების დრო არ დამდგარა.
_ გაჩერებას ვერავინ ავცდებით, ბოლოს და ბოლოს გავჩერდებით, აბა რა იქნება! ძალიან ყურადღებით ვართ, რამენაირად არ გამომეპაროს გაჩერების ეს მომენტი. თუ უკვე დადგა და მე ვერ ვამჩნევ, დავღუპულვარ და ეგ არის. სიმართლე გითხრათ, მგონია, რომ ჯერ ცოტა ხანს კიდევ არ უნდა გავჩერდე. შეიძლება, ვცდები…
_ არავითარ შემთხვევაში არ უნდა გაჩერდეთ!
_ თქვენ, აბა, სხვას რას მიპასუხებთ, მეგობარი კაცი ხართ! წადი აქედანო, ხომ არ მეტყვით! (გულიანად იცინის).
_ რახან გაჩერებას არ აპირებთ, _ მინიშნებით ვეკითხები, _ რისი გაკეთება გაქვთ განზრახული უახლოეს მომავალში?
ისიც იმავე ტონალდობით მიპასუხებს:
_ ჩემს ასაკში, რა თქმა უნდა, მხოლოდ უახლოეს მომავალზე შეიძლება ლაპარაკი. ვმუშაობ ერთ ნაწარმოებზე, რომელიც ახალგაზრდობიდან მომწონს და, ისე მოხდა, რომ ახლაღა მოვიცალე მისთვის. ეს არის ჩეხოვის ერთ-ერთი ცნობილი მოთხრობა “დუელი”, რომლის დადგმას ვაპირებ აქ _ სამეფო უბნის თეატრის სცენაზე. დიდი მადლობა თეატრს, რომელმაც ამის საშუალება მომცა. ძირითადად ახალგაზრდები შემოვიკრიბე. ორი მსახიობი მყავს მარჯანიშვილის სახელობის თეატრიდან, ზოგი _ ამ თეატრიდან, ჩემი ყოფილი სტუდენტებიც არიან.
_ ჩეხოვის დადგმა, როგორც თეატრმცოდნეები ადასტურებენ, რთულია, განსაკუთრებით, არარუსული თეატრალური დასებისთვის.
_ ჩეხოვი იდგმება მთელ მსოფლიოში, არა მხოლოდ რუსულ თეატრებში. შესანიშნავი გერმანული სპექტაკლები მინახავს, მათ შორის, რეჟისორ შტაინის დადგმული “სამი და”, ევროპაში ცნობილი იტალიელი რეჟისორის _ სტრელერის სპექტაკლი “ალუბლის ბაღი”, რომელზე უკეთესი რუსეთშიც არ მინახავს.
ჩეხოვმა განაპირობა XX საუკუნის დრამატურგია. იმდენი უცხოელი მწერალი აღიარებს, _ ჩეხოვი რომ არ ყოფილიყო, დრამატურგი ვერ გავხდებოდიო, რომ გაგიკვირდებათ. ადამიანის სულში რაც ხდება, რუსისთვისაც და ქართველისთვისაც ერთი და იგივეა. კი განვსხვავდებით ერთმანეთისგან, მაგრამ სიყვარული სიყვარულია, ეჭვი ეჭვია და განრისხება განრისხებაა. ამ მხრივ ძალიან გასაგები და ჩვენიც არის ჩეხოვი. დანარჩენი გარეგნული მხარეა _ განსხვავებული ესთეტიკა დადგმული სპექტაკლის.
* * *
და, როგორც იქნა, მილოცვის დროც დადგა _ საუკეთესო ფინალი საუბრის დასასრულისთვის:
75 წელს გილოცავთ, ბატონო თემურ, დიდ ქართველ რეჟისორს, რომლის სახელიც უკვე სამუდამოდ არის ჩაწერილი ჩვენი ერის კულტურის ისტორიაში. კვლავაც წარმატებით გევლოთ ხელოვნების ურთულეს გზაზე.
ქართველი ერის სიყვარულთან ერთად მიიღეთ ჩვენი რედაქციის გულწრფელი პატივისცემა და საუკეთესო სურვილები.
იმრავალჟამიერეთ!
ესაუბრა
არმაზ სანებლიძე
P.S. წრე რომ შეიკრას, ლეონიძის ლექსს დავუბრუნდები ისევ _ “სიმღერა პირველი თოვლისა”. დღეს (ამ ჩანაწერს რომ ვასრულებ) პირველი დეკემბერია და გოგლას ბრწყინვალე სტრიქონები დროსაც მოუხდება და თემასაც ამ პუბლიკაციის:
და როგორც ციცინათელა
აბედს არ ეკიდება,
სიჭაბუკის გარეშე
ლექსს ვინ მისცა დიდება?
თეატრსაც! ხომ ასეა? ამიტომ დარჩით ჭაბუკური შემართებით, ბატონო თემურ, ხოლო 75 წელი ანკეტაში ჩასაწერად დაიტოვეთ, ვითარცა იუბილარის სიბრძნისა და სიმდიდრის მაჩვენებელი.
ა.ს.
